Këto rreshta po i shkruaj sepse ndër vite kur kam përdorur termin osmano-komunist për të përkufizuar shoqërinë dhe aftësinë tonë qeverisëse, modelet e suksesit etj., audienca jo rrallë nuk e ka fshehur vështirësinë dhe padëshirën për ta tretur dhe identifikuar veten me realitetin që ky term percjell. Gabimi është i imi besoj, sepse jo rrallë këtu nuk ta përtojnë duke të thënë se: kam të vërtetën time. Pse dreqin e shoh unë këtë si problem që duhet kapërcyer. Modeli, siç e quaj unë, “osmano-komunist” i qeverisjes në Shqipëri paraqet sfida të mëdha për zhvillimin institucional dhe shoqëror për ta bërë këtë vend një vend Europian. Vatrat shekullore të verbërisë që i mbajmë gjallë duke i ujitur dhe ushqyer me “qumështin e nënës” e vështirësojnë pikasjen ndonjë rreze drite në fund të tunelit drejt këtij destinacioni. Por, ka vende të tjera me trashëgimi të ngjashme historike që kanë arritur të tejkalojnë – të paktën pjesërisht këtë model të tmershëm prapambetje të shkëlqyer.
Këto vende kanë arritur të regjistrojnë sukses të dukshëm në tranzicionin nga sistemet autoritare, komuniste apo post-osmane drejt demokracive më funksionale me institucione efektive. Estonia dallohet si ndoshta rasti më i suksesshëm post-sovjetik, duke ndërtuar qeverisje të fortë dixhitale, institucione transparente dhe një ekonomi të gjallëruar përmes rinovimit të elitës dhe orientimit të qartë perëndimor. Sllovenia realizoi një tranzicion të suksesshëm post-jugosllav përmes reformave graduale, kulturës politike të konsensusit dhe integrimit të hershëm në BE. Koreja e Jugut u transformua nga një shoqëri autoritare konfuciane në një demokraci dinamike përmes zhvillimit ekonomik të ndjekur nga liberalizimi politik i nxitur nga presioni i shoqërisë civile. Gjeorgjia, pavarësisht sfidave të vazhdueshme, bëri përparim të jashtëzakonshëm kundër korrupsionit përmes reformave radikale pas Revolucionit të Trëndafilave. Rumania, ndërsa ende përballet me probleme të rëndësishme, ka zhvilluar institucione efektive anti-korrupsion nën udhëheqjen e BE-së. Greqia, fqinji ynë jugor, megjithëqë ende vuan nga mentaliteti i ndarjes së plaçkës dhe patronazhit, ja ka arritur të kapërcejë mjaft aspekte të modelit osman të qeverisjes duke ndërtuar institucione demokratike më të qëndrueshme – roli i BE-së për të nxitur reformat ishte vendimtar, ashtu si edhe mobilizimi i shoqërisë civile për të kërkuar më shumë transparencë dhe llogaridhënie.
Këto raste të ndryshme tregojnë se tejkalimi i trashëgimisë sonë autoritare osmano-komuniste është i mundur me kombinimin e duhur të ndryshme të reformave institucionale, angazhimit të shoqërisë civile, shtysave të të jashtme si BE-ja, dhe përkushtimit të elitës ndaj modeleve të reja të zhvillimit. Për ne këtu në Shqipëri – anës dritës të paparë, anës detit të palarë – mësimi kryesor është se nuk ka një “recetë” të vetme suksesi, por një proces kompleks që kërkon transformimin e njëkohshëm të institucioneve formale dhe normave joformale që formësojnë sjelljen kolektive. Rastet më të suksesshme sugjerojnë se thyerja e ciklit osmano-komunist kërkon:
- Një elitë politike të angazhuar për reforma (ose presion të mjaftueshëm që i detyron ata të reformohen)
- Institucione të forta kontrolli dhe balance që kufizojnë pushtetin absolut
- Një shoqëri civile aktive që mban qeveritë përgjegjëse
- Një vizion të qartë kombëtar që legjtimon transformimin institucional
Sot ne nuk kemi asnjerën nga këto. Por nesër … ku i dihet?!
“Nga Aspirata në Realitet: Përse Shqipëria Mbetet e Kapur në Modelin Osmano-Komunist“
Për të kuptuar më mirë se çfarë na pengon në ndërtimin e të ‘nesërmes’ tonë, na nevojitet një analizë më e thellë e modelit tonë shoqëror. Mendoj se për të kuptuar paradokset e zhvillimit shoqëror shqiptar, termi “osmano-komunist” ofron një lente analitike veçanërisht të dobishme. Kjo perspektivë identifikon vazhdimësinë e strukturave vertikale të pushtetit që kanë dominuar organizimin shoqëror shqiptar përgjatë shekujve, pavarësisht ndryshimeve të simboleve, ideologjive dhe narrativave politike. Ajo shpjegon pse, pavarësisht dëshirës për progres dhe modernizim, shoqëria shqiptare vazhdon të riprodhojë modele që favorizojnë individët e fortë përkundër institucioneve të forta, duke rezultuar në një model zhvillimi që nuk arrin të krijojë prosperitet për shumicën. Këto kanë qenë arsyet pse e kam përdorur këtë term për të përkufizuar shoqërisë shqiptare dhe sjelljen e saj në intervistat apo shkrimet e mia. Më poshtë po përmbledh një arsyetim të zgjeruar mbi prezencën dhe problematikën e osmano-komunizmit tonë:
Vertikaliteti Osman dhe Trashëgimia e Tij
Për pesë shekuj, Perandoria Osmane imponoi në Shqipëri një model organizimi shoqëror thellësisht vertikal. Në krye qëndronte Sulltani, udhëheqës suprem politik dhe fetar, nga i cili rridhte e gjithë autoriteti. Kjo strukturë krijoi atë që mund ta quajmë “piramidën osmane të suksesit” – një sistem ku përparimi personal varej drejtpërdrejt nga afërsia me pushtetin qendror.
Individët e shoqërisë sonë janë si gjethet e një peme që marrin ushqim (burime, status, siguri) vetëm përmes lidhjes me degët (me të madhin, me deputetin, me atë lart) që lidhen me trungun (pushtetin qendror në pak duar apo një dorë të vetme). Asnjë gjethe nuk mund të lulëzojë e pavarur nga kjo strukturë vertikale, dhe çdo lidhje horizontale mes gjetheve është dytësore dhe e parëndësishme për mbijetesën.
Ky model vertikal osman promovoi tre strategji kryesore për sukses individual:
- Konvertimi dhe asimilimi – ndërrimi i fesë dhe adoptimi i vlerave të pushtetit qendror
- Shërbimi besnik – demonstrimi i besnikërisë së pakushtëzuar ndaj Portës së Lartë
- Ndërmjetësimi i patronazhit – pozicionimi si urë lidhëse mes pushtetit qendror dhe komuniteteve lokale
Këto strategji krijuan një kulturë ku suksesi personal matesh nga afërsia me pushtetin, jo nga kontributi ndaj mirëqenies kolektive. Ato inkurajuan gjithashtu një mentalitet që i shihte marrëdhëniet vertikale si më të vlefshme se ato horizontale, duke minuar kështu bazat e besimit ndërpersonal dhe veprimit kolektiv.
Transformimi Komunist: Ndryshim Fasade, Vazhdimësi Strukture
Revolucioni komunist në Shqipëri, ndryshe nga narrativa e tij transformuese, në thelb riprodhoi të njëjtën strukturë vertikale pushteti, duke zëvendësuar Sulltanin me Sekretarin e Parë, dhe hierarkinë osmane me hierarkinë partiake. Për ta ilustruar, mund të themi se u ndërrua thjesht kostumi, por aktorët vazhduan të luanin të njëjtën shfaqje.
Kjo vazhdimësi strukturore shfaqej në disa aspekte kyçe:
- Kulti i udhëheqësit – pozicionimi i Sekretarit të Parë si burimi i urtësisë dhe vendimmarrjes supreme
- Centralizimi ekstrem – përqendrimi i të gjithë pushtetit në qendër, duke lënë pak autonomi për nivelet lokale
- Besnikëria si kriter parësor – vlerësimi i individëve bazuar në besnikërinë e tyre ndaj partisë, jo në merita objektive
- Kontrolli i të gjitha sferave të jetës – shteti-parti, si Sulltani më parë, pretendonte autoritet mbi të gjitha aspektet e ekzistencës
Komunizmi shqiptar funksionoi si një version modern i oborrit osman: një sistem hierarkik ku çdo individ kishte një pozicion të caktuar, dhe ku përparimi varej nga aftësia për të lexuar dhe kënaqur dëshirat e udhëheqësit suprem dhe oborrtarëve të tij.
Tranzicioni Postkomunist: Riaktivizimi i Modeleve Tradicionale
Me rënien e komunizmit, në vend të krijimit të një shoqërie të re horizontale bazuar në sundimin e ligjit dhe barazinë e qytetarëve, shoqëria shqiptare u kthye instinktivisht në modelet e njohura të organizimit. Në mungesë të institucioneve të forta, u riaktivizuan format tradicionale të patronazhit dhe klientelizmit, por tani të mveshura me retorikën e demokracisë dhe ekonomisë së tregut.
Ky fenomen mund të krahasohet me një pyll pas një zjarri: në vend që të mbillen lloje të reja pemësh, ato që rriten të parat janë speciet që kanë rrënjët më të thella dhe më të forta në tokë – në këtë rast, modelet osmano-komuniste të organizimit shoqëror.
Në këto 33 vjet, politikanët u shndërruan në versione moderne të bejlerëve osmanë, duke krijuar rrjete patronazhi që ofronin mbrojtje dhe përfitime në këmbim të besnikërisë. Bizneset u zhvilluan jo përmes konkurrencës së ndershme, por përmes lidhjeve me pushtetin. Institucionet u dobësuan sistematikisht nga praktikat informale që favorizonin lidhjet personale mbi rregullat formale.
Rasti i Ramë dhe Berishës: Elita Qeverisëse dhe Marrëveshja e Moszhvillimit
Antagonizëm Sipërfaqësor, Vazhdimësi Strukturore
Figurat dominuese politike të periudhës postkomuniste në Shqipëri, si Sali Berisha dhe Edi Rama, pavarësisht retorikës së tyre të ndryshme, ilustrojnë qartë vazhdimësinë e modelit osmano-komunist të qeverisjes.
Berisha, me origjinë nga Veriu tradicionalist dhe me një të kaluar si mjek i nomenklaturës komuniste, përfaqëson një version më të drejtpërdrejtë të autoritetit patriarkal. Rama, me prejardhje nga elita intelektuale urbane dhe me fasadë moderniste e europiane, prezanton një version më të sofistikuar të të njëjtit model, ku zgjidhjet, të mirat që u ndodhin shqiptarëve vazhdojnë të personifikohen në figurën e tij, në vend që të institucionalizohen.
Pavarësisht konfliktit të hapur retorik dhe antagonizmit të shfaqur publikisht mes tyre – që shpesh arrin nivele ekstreme ashpërsie në diskursin publik – shfaqet gjithnjë e më qartë një “marrëveshje në distancë” për ruajtjen e sistemit vertikal të pushtetit dhe ndarjen e përfitimeve që rrjedhin prej tij. Kjo krijon atë që sociologët e quajnë “duopol politik” – një strukturë ku dy forca dominuese, pavarësisht rivalitetit të dukshëm, operojnë në fakt sipas të njëjtës logjikë pushteti dhe ndajnë interesin e përbashkët për të përjashtuar alternativat e reja.
Strategjia kryesore e këtij duopoli për të ruajtur dominimin është delegjitimimi i çdo alternative të tretë që mund të sfidojë modelin aktual osmano-komunist. Duke përdorur kontrollin e tyre mbi mediat dhe burimet publike, figurave dhe lëvizjeve të reja u mohohet hapësira për të ndërtuar kredibilitet, ato portretizohen si të parëndësishme ose qesharake, ose akuzohen për të qenë “agjentë” të palës tjetër – nëse më bën opozitë mua, je me Ramën këndon Berisha. Kjo dinamikë krijon një “barrierë hyrjeje” të lartë për aktorët e rinj politikë, duke garantuar kështu vazhdimësinë e modelit tradicional të personalizimit të pushtetit.
“Ndarje Tregu” në Sistemin Politik
Stefan Dercon, në librin e tij “Gambling on Development”, ofron një kornizë analitike veçanërisht të dobishme për të kuptuar dinamikën mes Berishës dhe Ramës dhe implikimet e saj për zhvillimin e Shqipërisë. Progresi ekonomik dhe social i një vendi varet kryesisht nga “marrëveshja e zhvillimit” (development bargain) që bëjnë elitat qeverisëse – vendimi për të “vënë bast” në zhvillimin afatgjatë përkundrejt përfitimeve afatshkurtra personale dhe klanore. Të gjitha vendet që kanë arritur suksese zhvillimore kanë pasur elita që, në një moment të caktuar historik, kanë vendosur kolektivisht se interesi i tyre afatgjatë qëndron në zhvillimin e përgjithshëm të vendit, jo në përfitime të menjëhershme nga prona publike.
Rasti Berisha-Rama përbën një shembull klasik të asaj që Dercon e quan “marrëveshje për moszhvillim” ose “zhvillim të kufizuar”. Në vend të një marrëveshjeje për të investuar në të mira publike dhe institucione, elita shqiptare (e përfaqësuar nga Rama dhe Berisha) të paktën që prej vitit 2008 ka arritur në një konsensus të heshtur për të ruajtur sistemin ekzistues që siguron akses privilegjuar në resurset publike. Kjo dinamikë shfaqet qartë në legjilsacionin favorizues për konglomeratet private të lidhura me pushtetin politik (leje, renta, investiture strategjike, politika fiskale ad hominen, privatizime selective), në kontratat e favorshme për kompanitë e lidhura me pushtetin, dhe në mungesën e tejzgjatur të reformave thelbësore në sektorë si arsimi, drejtësia dhe shëndetësia.
Elita qeverisëse shqiptare e përfaqësuar nga Rama dhe Berisha kanë zgjedhur kryesisht modelin ekstraktiv të përdorimit të pushtetit – në këtë model pushteti përdoret për të nxjerrë përfitime nga ekonomia në vend që të krijohen kushte për zhvillim gjithëpërfshirës. Kjo shfaqet në: a) përqendrimin e bizneseve të mëdha në duar të një grupi të vogël të lidhur me elitën politike; b) përdorimin e fondeve publike për projekte me impakt të diskutueshëm zhvillimor por me përfitime të dukshme klienteliste
Edhe pse Rama dhe Berisha paraqiten si kundërshtarë të betuar, funksionimi aktual i sistemit tregon se ka një ndarje të “tregut politik”, ku secili siguron zona të caktuara influence dhe përfitimi. Kjo strukturë duopolistike funksionon si një pengesë ndaj konkurrencës reale politike dhe si rrjedhojë, ndaj novacionit dhe reformave thelbësore.
Në Shqipëri, sistemi aktual osmano-komunist i qeverisjes vazhdon të jetë fitimprurës për elitat përkatëse, duke kufizuar çdo stimul tjetër për ndryshim thelbësor. Për këtë Rama dhe Berisha nxisin fokus tek përfitimet e menjëhershme në vend të investimeve afatgjata në institucione dhe kapital njerëzor – mjaft t’i dëgjosh sesi përleshen se kush do rrisë rrogat dhe pensionet më shumë se tjetri. Në fakt, ata kanë krijuar së bashku, që me ndryshimet kushtetuese te 2008 dhe ato të njëpasnjëshme të Kodit Elektoral, barriera të larta të hyrjes për forca politike alternative që mund të sjellin modele të reja qeverisjeje, dhe që mbi të gjitha do mund t’i rrezikonin përfitimet që nxjerrin nga sistemi aktual.
Në kuptimin tonë të modelit osmano-komunist ajo që është e rëndësishme është dimensioni strategjik i zgjedhjes të elitës – sepse nuk duhet patur as dhe dyshimi më i vogël se ky model vazhdon të ekzistojë jo thjesht për shkak të trashëgimisë historike dhe kulturore, jo për ta luftuar atë në favor të vlerave europiane, perëndimore, por sepse është një zgjedhje racionale për elitën në pushtet – duke marrë parasysh strukturën aktuale të stimujve dhe privilegjeve që kanë, dhe që mund të vazhdojnë të përfitohen lehtësisht nëse ruajnë të paprekur pikërisht atë që favorizon mbajtjen e pushtetit – trashëgiminë historiko-kulturore osmano komuniste.
Pasojat e Modelit Osmano-Komunist në Shoqërinë Bashkëkohore
Vazhdimësia e këtij modeli ka krijuar një sërë paradoksesh dhe tensionesh në shoqërinë shqiptare:
- Paradoksi institucional: Institucione formalisht demokratike që funksionojnë sipas logjikës së patronazhit jo-demokratik
- Paradoksi i besimit: Besim i lartë tek individët e fuqishëm dhe besim i ulët në institucionet publike
- Paradoksi i zhvillimit: Aspiratat për standarde europiane, por praktikat që minojnë bazat e këtyre standardeve
- Paradoksi i antagonizmit: Konflikt i ashpër retorik në sipërfaqe, por bashkëpunim i heshtur në ruajtjen e strukturave vertikale të pushtetit
- Paradoksi i modernizimit: Fasada e modernizimit (si në rastin e Ramës) që mbulon vazhdimësinë e personalizimit të pushtetit
You play your farce, I play my game – këndonte Jon Bon Jovi: në nivel sipërfaqësor, shoqëria shqiptare luan sipas rregullave formale të demokracisë dhe ekonomisë së tregut, por në nivel të thellë, ajo vazhdon të funksionojë sipas kodit jo-formal të marrëdhënieve vertikale osmano-komuniste. Kjo krijon atë që mund ta quajmë “kurthi ynë perfekt” – një situatë ku institucionet formale ekzistojnë por minohen vazhdimisht nga praktikat informale, duke rezultuar në një ekuilibër joefikas që jo veëm është i vështirë të thyhet, por si gjëndje socio-psikologjike ne, shqiptarët, tentojmë ta perpetuojmë duke i shkarë detyrimit për ndryshim.
Diagnoza Socio-Psikologjike e Shoqërisë Osmano-Komuniste
Modeli osmano-komunist i shoqërisë shqiptare nuk është thjesht një strukturë politike dhe administrative, por një kompleks fenomenesh psiko-sociale që kanë rrënjë të thella në historinë kolektive dhe kanë formësuar tipare specifike të sjelljes individuale dhe kolektive. Ky dokument synon të identifikojë dhe analizojë situatat dhe diagnozat socio-psikologjike kryesore që përkufizojnë këtë lloj sjelljeje shoqërore.
Manifestimet Psiko-Sociale të Modelit Osmano-Komunist
- Sindroma e Varësisë nga Autoriteti (Authority Dependency Syndrome)
Kjo sindromë karakterizohet nga nevoja psikologjike për të identifikuar dhe u varur nga një figurë autoriteti e fortë që ofron siguri dhe zgjidhje. Disa shfaqje të kësaj sindrome përfshijnë:
- Kërkimi i “babait të kombit” – prirja për të kërkuar figura politike që marrin rol prindëror në relacion me popullsinë
- Moskërkimi i autonomisë vendimmarrëse – prirja për t’i deleguar vendimet e rëndësishme autoritetit në vend se t’i marrin vetë
- Kërkesa për patronazh – prirja për të kërkuar mbrojtje dhe favore nga “të fortët” në vend të mbështetjes në sistemin e rregullave
Kjo sindromë u zhvillua si mekanizëm përshtatjeje psikologjike ndaj sundimit osman dhe u përforcua gjatë periudhës komuniste, ku çdo iniciativë individuale pa miratimin e autoritetit mund të dënohej rëndë.
Psikologët socialë si Erich Fromm (1941) në veprën “Ikja nga Liria” dhe Theodor Adorno et al. (1950) në studimet mbi “Personalitetin Autoritar” kanë dokumentuar se si shoqëritë që kanë përjetuar trauma kolektive dhe pasiguri të zgjatur zhvillojnë prirje për t’u varur nga figura autoritare. Në kontekstin shqiptar, kjo është veçanërisht e dukshme në periudha krizash, ku njerëzit kërkojnë “dorën e fortë” që do të vendosë rregull. Kjo është veçanërisht e dukshme në fenomenin e vazhdueshëm ku kryetarët e partive politike shihen pothuajse si figura mesianike. Pavarësisht dështimeve të përsëritura, votuesit vazhdojnë t’i projektojnë mbi liderët e tyre cilësitë e “shpëtimtarit” që do të zgjidhë të gjitha problemet. Kjo ndodh me të gjitha partitë, ku kryetarët marrin një status gati-fetar brenda grupit të tyre, duke marrë vendime pa konsultime të gjera dhe duke pritur bindje absolute. Ligjërimi politik i kryetarëve, dhe po ashtu ai i ithtarëve për kryetarët pasqyron katërcipërisht këtë prirje psikologjike.
- Disonanca Institucionale-Kulturore (Institutional-Cultural Dissonance)
Ky fenomen përshkruan tensionin dhe mospërputhjen midis institucioneve formale demokratike dhe normave kulturore joformale që udhëheqin sjelljen aktuale. Manifestimet përfshijnë:
- Pranimi formal i rregullave, shkelja joformale e tyre – sjellje e dyfishtë ku rregullat demokratike respektohen në fjalë por shkelen në praktikë
- Cinizmi ndaj institucioneve – besimi se institucionet janë vetëm fasadë pas së cilës fshihen marrëdhëniet vertikale të pushtetit
- Relativizmi normative – tendenca për të parë rregullat si të zbatueshme në mënyrë selektive, bazuar në afërsinë me pushtetin
Ky fenomen shpjegon pse reformat institucionale shpesh dështojnë – sepse përballen me një kundërshtim të heshtur nga normat kulturore të rrënjosura thellë që favorizojnë personalizimin e pushtetit dhe marrëdhëniet vertikale.
Studiues si Douglass North (1990) në “Institutions, Institutional Change and Economic Performance” dhe studiuesi i politikës ballkanike Janusz Bugajski (2002) kanë dokumentuar këtë fenomen në shoqëritë në tranzicion. Në Shqipëri, kjo disonancë shihet qartë në sektorin e administratës publike. Për shembull, pavarësisht ligjeve të mira për shërbimin civil që garantojnë meritokracinë, praktika e punësimit sipas lidhjeve politike dhe familjarë vazhdon të jetë normë e pranuar. Njerëzit i njohin rregullat formale, por i pranojnë haptazi praktikat joformale, duke krijuar një realitet paralel ku institucionet demokratike ekzistojnë në letër por jo në jetën e përditshme.
- Double Bind Institucional (Institutional Double Bind)
Koncepti psikologjik i “double bind” (i zhvilluar nga Gregory Bateson, 1956, në studimet mbi skizofreninë) përshkruan një situatë ku individi përballet me dy kërkesa kontradiktore, ku përmbushja e njërës kërkon shkeljen e tjetrës. Në kontekstin shqiptar, ky fenomen shfaqet si:
- Konflikti lojalitet-ligjshmëri: individët duhet të zgjedhin mes lojalitetit ndaj patronit politik (që siguron mbijetesë) dhe respektimit të ligjit (që mund të rrezikojë pozitën)
- Konflikti formal-joformal: të vepruarit sipas rregullave formale vs. të vepruarit sipas kodeve joformale që janë realisht efektive
- Mesazhet kontradiktore nga lidershipi: retorika pro-institucionale por praktika anti-institucionale e liderëve kryesorë
Këto situata krijojnë një ankth të vazhdueshëm dhe deformime kognitive tek individët që duhet të navigojnë në një sistem me kërkesa kontradiktore.
Antropologët si Michael Herzfeld (2005) në veprën “Cultural Intimacy” kanë dokumentuar këto fenomene në vendet mesdhetare. Në praktikën e përditshme shqiptare, ky fenomen shihet qartë në fushën e biznesit të vogël: pronarët e bizneseve përballen me zgjedhjen e vështirë mes të paguarit të plotë të taksave (siç kërkohet ligjërisht) që mund të çojë në falimentim, ose të angazhuarit në praktika gjysmë-informale që sigurojnë mbijetesën ekonomike por i ekspozojnë ndaj rrezikut të gjobave dhe korrupsionit. Këta individë përjetojnë stres të vazhdueshëm psikologjik sepse çdo zgjedhje sjell pasoja negative.
- Besimi Selektiv (Selective Trust)
Ky fenomen përshkruan modelin specifik të besimit social që karakterizon shoqëritë osmano-komuniste:
- Besim i lartë brenda grupit të ngushtë (familje, fis, miq të afërt)
- Mosbesim i thellë ndaj institucioneve dhe individëve jashtë grupit
- Besim selektiv ndaj figurave të pushtetit bazuar në perceptimin e fuqisë së tyre, jo në legjitimitetin institucional
Ky model besimi ndikon thellësisht në dinamikat sociale, duke penguar zhvillimin e kapitalit social ndërlidhës (bridging social capital) që është thelbësor për funksionimin e një shoqërie demokratike.
Robert Putnam (1993) në “Making Democracy Work” dhe Edward Banfield (1958) në studimin mbi “familizmin amoral” në Itali, si dhe Francis Fukuyama (1995) në “Trust”, kanë analizuar rëndësinë e besimit në zhvillimin e shoqërive demokratike. Në Shqipëri, ky fenomen është lehtësisht i vëzhgueshëm në praktikat e përditshme të njerëzve. Për shembull, kur një qytetar ka nevojë për një shërbim publik, instinktivisht kërkon “një njeri” që njeh brenda institucionit, në vend që t’i besojë procesit formal. Nëse i kërkohet ndihmë, ai ndihmon familjarët dhe miqtë pavarësisht meritës apo nevojës, por hezison të angazhohet në iniciativa që i shërbejnë komunitetit të gjerë. Kjo krijon shoqëri me “ishuj besimi” por pa “ura besimi” mes grupeve të ndryshme.
- Cinizmi Sistemik (Systemic Cynicism)
Ky është një gjendje psiko-sociale ku individët zhvillojnë një mosbesim të thellë dhe ironik ndaj çdo lloj pretendimi për ndryshim apo reformim të sistemit:
- Bindja se “të gjithë janë njësoj” – perceptimi se të gjithë politikanët, pavarësisht retorikës, veprojnë sipas të njëjtës logjikë pushteti
- “Realizmi cinik” – besimi se përshtatja ndaj sistemit korruptiv është më “realiste” sesa përpjekja për ta ndryshuar atë
- Ironia mbrojtëse – përdorimi i ironisë dhe sarkazmit si mbrojtje psikologjike ndaj zhgënjimit të vazhdueshëm
Cinizmi sistemik shërben si një mekanizëm mbrojtës psikologjik që justifikon pasivitetin në përballë problemeve, por që njëkohësisht bllokon potencialin për ndryshim.
Sociologët si Peter Sloterdijk (1983) në “Critique of Cynical Reason” dhe studiues të shoqërive post-komuniste si Slavoj Žižek kanë analizuar si cinizmi bëhet një formë dominuese e vetëdijes sociale në shoqëri ku ka patur zhgënjime të përsëritura me premtimet e ndryshimit. Në biseda të përditshme në Shqipëri, ky cinicizëm është pothuajse normë kulturore. “Janë të gjithë njësoj” është fraza më e përdorur kur diskutohen politikanët. Edhe kur paraqiten fakte pozitive për iniciativa të suksesshme, reagimi tipik është një buzëqeshje ironike dhe një “Po, po, në letër gjithçka duket bukur”. Kjo bazohet në përvojën kolektive të shqiptarëve me premtime të pambajtura, duke krijuar një mur mbrojtës psikologjik që i mbron nga zhgënjime të reja, por që njëkohësisht pengon përfshirjen aktive qytetare.
- Mentaliteti i Ndarjes së Presë (Spoils Division Mentality)
Ky fenomen përshkruan perceptimin e gjerë se politika dhe pushteti janë në thelb mjete për ndarjen e resurseve publike si “pre” ndërmjet grupeve të ndryshme, jo për shërbim ndaj interesit publik:
- Perceptimi i shtetit si “pre” – shtetit jo si një institucion në shërbim të qytetarëve por si një burim për përfitime personale dhe grupore
- Logjika zero-sum – besimi se përfitimet e një grupi domosdoshmërisht vijnë në kurriz të grupeve të tjera
- Pritja për “radhën tonë” – justifikimi i korrupsionit me idenë se “tani është radha jonë” për të përfituar
Ky mentalitet bën që edhe alternativat e reja politike të perceptohen me dyshim – jo si bartës të një modeli të ri, por thjesht si pretendentë të rinj për të marrë “pjesën e tyre të presë”.
Politologu Mancur Olson (1982) në “The Rise and Decline of Nations” përshkruan këtë fenomen si “logjikën e veprimit kolektiv të grupeve të interesit”. Në kontekstin post-komunist, Katherine Verdery (1996) ka dokumentuar këtë mentalitet si karakteristikë e përbashkët në vendet e tranzicionit. Në Shqipëri, ky mentalitet shprehet hapur në diskursin publik. Për shembull, pas rotacioneve politike, është e zakonshme të dëgjohet fraza “Tani është radha jonë të hamë” ose “Ata vodhën 8 vjet (12 tashmë), tani na takon neve”, duke normalizuar korrupsionin si një proces ciklik dhe të pritshëm. Kjo gjuhë dhe kjo logjikë, pavarësisht se duket vulgare, përbën një shtresë të thellë të kulturës politike dhe pengon zhvillimin e një koncepti të administratës publike si shërbim ndaj qytetarëve.
- Sindroma e Mësuar e Pafuqisë (Learned Helplessness Syndrome)
Zhvilluar fillimisht nga psikologu Martin Seligman, kjo sindromë në kontekstin shqiptar përshkruan gjendjen ku individët dhe grupet kanë mësuar (përmes përvojës historike) se përpjekjet e tyre për ndryshim janë të paefektshme, duke çuar në pasivitet dhe dorëzim:
- Fatalizmi politik – besimi se “nuk ka ç’bëhet” dhe se situata nuk mund të ndryshojë pavarësisht përpjekjeve
- Reduktimi i aspiratave – prirja për të reduktuar aspiratat për ndryshim duke u përqendruar në mbijetesë ditore
- Emigrimi si zgjidhje – perceptimi se e vetmja rrugë për përmirësim është largimi nga vendi, jo ndryshimi i tij
Kjo sindromë është veçanërisht e theksuar në shoqërinë shqiptare për shkak të përvojave të përsëritura historike ku përpjekjet për ndryshim janë frenuar nga faktorë të jashtëm ose kanë rezultuar në rikthim të modeleve tradicionale.
- Polarizimi Simbolik, Konvergjenca Praktike (Symbolic Polarization, Practical Convergence)
Ky fenomen përshkruan situatën paradoksale ku aktorët politikë shfaqin polarizim të ashpër retorik ndërsa praktikojnë të njëjtat modele qeverisjeje:
- Hiperbolizimi i dallimeve ideologjike – theksimi i diferencave sipërfaqësore për të maskuar ngjashmëritë strukturore
- Ritualizimi i konfliktit – konflikti politik shndërrohet në një ritual që shërben për të forcuar identitetin e grupit, jo për të avancuar alternativa reale
- “Armiqësi produktive” – antagonizmi publik që në fakt i shërben të dyja palëve duke justifikuar mbajtjen e pushtetit dhe monopolizimin e diskursit
Ky fenomen krijon një iluzion të zgjedhjes politike ndërsa aktualisht konservon status quo-në e modelit vertikal të pushtetit.
Studiues të politikës si Murray Edelman (1988) në “Constructing the Political Spectacle” kanë analizuar si konflikti politik shpesh shërben më shumë si spektakël që masklon konvergjencën e vërtetë të interesave. Në kontekstin shqiptar, këtë fenomen e shohim në debatet televizive ku politikanët e partive kundërshtare sulmojnë njëri-tjetrin ashpër, por jashtë kamerave ruajnë marrëdhënie personale të mira dhe shpesh bashkëpunojnë për të mbrojtur interesat e përbashkëta. Shoqëria e njeh këtë dukuri dhe e komenton me fraza si “ditën shahen, natën dalin e pijnë kafe bashkë”, por prapë se prapë përfshihet emocionalisht në antagonizmin e inskenuar.
- Gabimi i Kostove të Fundosura (Sunken Cost Fallacy)
Ky fenomen psikologjik përshkruan tendencën për të vazhduar një veprim apo praktikë (edhe kur është joefektive) thjesht sepse është investuar shumë kohë, energji, ose burime në të. Në kontekstin e shoqërisë osmano-komuniste shqiptare, ky fenomen manifestohet në disa nivele:
- Investimi identitar në sistemin e patronazhit – individët kanë investuar kaq shumë në ndërtimin e lidhjeve me patronë politikë saqë braktisja e këtij sistemi perceptohet si humbje e madhe personale
- Lojaliteti i vazhdueshëm ndaj partive tradicionale – votuesit vazhdojnë të mbështesin parti që nuk i përfaqësojnë interesat e tyre për shkak të “investimit” historik emocional dhe identitar në to
- Investimi kolektiv në narrativën e “njerëzve të fortë” – shoqëria ka investuar aq shumë në idenë se zgjidhjet vijnë nga liderë të fortë, saqë braktisja e kësaj paradigme shkakton ankth dhe rezistencë
Ky gabim psikologjik krijon një lloj prangash kognitive që e bëjnë ndryshimin e modelit veçanërisht të vështirë – sa më gjatë që një shoqëri të ketë funksionuar sipas logjikës osmano-komuniste, aq më e vështirë bëhet braktisja e saj, pavarësisht rezultateve negative që prodhon. Kjo shpjegon pjesërisht pse modeli i “liderit të fortë” vazhdon të jetë tërheqës edhe kur dështimet e tij janë të dukshme.
- Narcisizmi Kolektiv i Pafuqisë (Collective Narcissism of Powerlessness)
Ky fenomen psikologjik përshkruan kontradiktën e dukshme midis perceptimit kolektiv të dështimit shoqëror dhe besimit të ekzagjeruar në aftësitë individuale. Në shoqërinë shqiptare, ky fenomen manifestohet në:
- Perceptimi i shqiptarit si individ i zgjuar por i penguar nga shoqëria e korruptuar – besimi se secili është personalisht i aftë dhe i paqorruptueshëm, ndërsa problemi qëndron tek “të tjerët”
- Miti i zgjuarsisë së lindur – besimi i përhapur se shqiptarët kanë një zgjuarsi të veçantë natyrale që u lejon të “dinë më shumë” se të huajt, pavarësisht mungesës së arsimimit formal
- Distancimi personal nga problemet kolektive – prirja për të thënë “ne nuk jemi gati për demokraci” duke nënkuptuar gjithmonë “të tjerët, jo unë”
Psikologë socialë si Erich Fromm dhe, më vonë, Agnieszka Golec de Zavala (2009) në studimet mbi narcisizmin kolektiv, kanë dokumentuar se si grupet që përjetojnë ndjenjë pafuqie në fushën politike dhe sociale shpesh zhvillojnë mekanizma kompensimi që ekzagjerojnë virtytet individuale të anëtarëve të grupit.
Në Shqipëri, kjo shprehet në frazat e përdorura shpesh si “Shqiptari është i zgjuar por shteti është i korruptuar” ose “S’ka shqiptar të marrë, ka vetëm të pazotë”. Kjo dyzim mes superioritetit të perceptuar individual dhe inferioritetit kolektiv shërben si mekanizëm mbrojtës psikologjik, por njëkohësisht pengon analizën e sinqertë të problemeve dhe përgjegjësinë kolektive.
Leonardo Sciascia, shkrimtar dhe intelektual sicilian, ka analizuar një fenomen të ngjashëm në Sicili, duke përshkruar se si sicilianët, pavarësisht problemeve të thella sociale, kultivojnë një ndjenjë të ekzagjeruar të vetëmjaftueshmërisë dhe pagabueshmërisë personale. Siç shprehet ai, “Sicilianët nuk e pranojnë kurrë gabimin, sepse ata besojnë se janë perfektë”. Ky mentalitet, që Sciascia e lidhte me historinë e gjatë të sundimit të huaj në Sicili, ka paralele të dukshme me psikologjinë kolektive shqiptare.
- Antiteza e Modelit Polder (Anti-Polder System)
Në kontrast të thellë me modelin osmano-komunist qëndron i ashtuquajturi “Polder System”, një koncept që vjen nga Holanda, ku shoqëria është organizuar historikisht sipas parimeve të konsensusit, bashkëpunimit dhe kompromisit horizontal midis grupeve të ndryshme sociale.
Karakteristikat kryesore të modelit Polder përfshijnë:
- Bashkëpunimi horizontal ndërmjet grupeve me interesa të ndryshme
- Vendimmarrja konsensuale që përfshin të gjitha palët e interesuara
- Kompromisi si vlerë themelore shoqërore
- Pragmatizmi mbi ideologjinë
Shoqëria shqiptare përfaqëson pothuajse një anti-tezë të plotë të këtij modeli, duke u karakterizuar nga:
- Dominimi i lidhjeve vertikale mbi ato horizontale
- Vendimmarrja hierarkike me përjashtimin e grupeve të ndryshme
- Konfrontimi si mekanizëm i preferuar ndaj kompromisit
- Ideologjia (ose retorika ideologjike) mbi pragmatizmin
Arend Lijphart (1999) në veprën “Patterns of Democracy” ka studiuar modelin Polder si shembull të “demokracisë konsensuale” dhe e ka kontrastuar me modele më agonistike të demokracisë.
Në kontekstin shqiptar, dështimi i vazhdueshëm për të krijuar forma funksionale të bashkëpunimit horizontal ilustrohet me qartësi në proceset e reformave, ku grupet e ndryshme të interesit zgjedhin përballjen dhe bllokimin e ndërsjellë, në vend të gjetjes së zgjidhjes konsensuale. Për shembull, reforma në drejtësi u karakterizua nga një proces i gjatë bllokimi dhe kundërbllokimi, në vend të bashkëpunimit për interesin e përbashkët. Kjo mungesë e “frymës Polder” është një nga pengesat kryesore për zhvillimin e institucioneve demokratike efektive në Shqipëri.
Pasojat Psiko-Sociale dhe Kognitive të Modelit Osmano-Komunist
- Deformimi i Perceptimit të Meritës
Modeli osmano-komunist ka deformuar thellësisht perceptimin shoqëror të meritës dhe suksesit. Në vend që suksesi të lidhet me punën, talentin dhe kontributin, ai perceptohet kryesisht si rezultat i:
- Afërsisë me pushtetin
- Aftësisë për të naviguar sistemin joformal
- Pozicionimit në rrjetet e patronazhit
Kjo ka krijuar një krizë motivimi dhe një sistem vlerash që shpërblen më tepër oportunizmin sesa kontributin substancial.
- Dëmtimi i Koherencës Sociale
Koherenca sociale – ndjesia se shoqëria funksionon sipas parimeve të kuptueshme dhe të drejta – është thellësisht e dëmtuar. Kjo shfaqet në:
- Mungesë besimi ndërmjet grupeve të ndryshme sociale
- Fragmentim të perceptimit të realitetit politik
- Pamundësi për të ndërtuar narrativa kombëtare gjithëpërfshirëse
Kjo mungesë koherence krijon një terren pjellor për polarizim të mëtejshëm dhe manipulim emocional të popullsisë.
- Ankthi Ekzistencial Kolektiv
Modeli osmano-komunist, me pasigurinë e tij të brendshme dhe personalizimin e pushtetit, gjeneron një ankth të vazhdueshëm ekzistencial që manifestohet si:
- Frikë e vazhdueshme për humbjen e pozitës sociale
- Shqetësim i thellë për të ardhmen e vendit
- Ankth për mbijetesën në një sistem të paparashikueshëm
Ky ankth ekzistencial pengon zhvillimin e qëndrimeve dhe sjelljeve pro-sociale dhe përforcon tendencat individualistike të mbijetesës.
Rrugët Përpara: Kapërcimi i Trashëgimisë Osmano-Komuniste
Ndryshimi i këtij modeli kërkon më shumë se thjesht reforma formale institucionale. Ai kërkon një transformim të thellë kulturor që adreson rrënjët historike të problemit:
- Zhvillimi i kapitalit social horizontal – forcimi i lidhjeve dhe besimit ndërmjet qytetarëve, përtej familjes dhe klanit
- Depersonalizimi i autoritetit – kalimi nga besimi në individë të fortë tek besimi në procese dhe rregulla të drejta
- Kultivimi i kulturës qytetare – edukimi i brezave të rinj me vlerat e bashkëpunimit dhe përgjegjësisë kolektive
- Thyerja e duopolit politik – mbështetja e alternativave të reja që sfidojnë modelin osmano-komunist, duke krijuar hapësirë për pluralizëm të vërtetë
- Demistifikimi i “njerëzve të fortë” – analizë kritike publike e mënyrës se si liderët si Berisha dhe Rama, pavarësisht retorikës së ndryshme, ruajnë të njëjtën strukturë vertikale pushteti
Si ilustrim mund te themi se shoqëria shqiptare duhet të kalojë nga modeli i “kullës” (struktura vertikale e centralizuar) në modelin e “rrjetit” (struktura horizontale e ndërlidhur), ku fuqia nuk buron nga pozicioni hierarkik por nga lidhjet dhe bashkëveprimi ndërmjet elementeve të ndryshme, ku fuqia nuk buron nga urdhëri, detyrimi, por nga negociata dhe bashkëpunimi.
Shërimi Psiko-Social
Tejkalimi i këtyre diagnozave socio-psikologjike kërkon një qasje komplekse që adreson njëkohësisht dimensionin individual dhe kolektiv:
- Krijimi i narrativave të reja kolektive që theksojnë:
- Agjencinë qytetare – kapacitetin e qytetarëve për të ndikuar në rrjedhën e ngjarjeve
- Solidaritetin horizontal – rëndësinë e lidhjeve ndërmjet qytetarëve përtej ndarjeve politike
- Historitë e suksesit kolektiv – shembuj të veprimit të suksesshëm kolektiv nga historia shqiptare dhe kontekste të ngjashme
- Procesi gradual i ndërtimit të besimit në institucione përmes:
- Procedurave transparente dhe të qëndrueshme
- Dëshmisë së vazhdueshme të efektivitetit institucional
- Depolitizimit të administratës publike
- Kultivimi dhe zhvillimi i kapacitetit për mendim të pavarur dhe veprim autonom përmes:
- Edukimit kritik që ushqen aftësinë për të vlerësuar pretendimet autoritare
- Praktikave demokratike në nivel lokal që demonstrojnë efektivitetin e veprimit qytetar
- Edukimit emocionalo-social që zhvillon reziliencën dhe tolerancën ndaj pasigurisë
Si përfundim:
Koncepti i shoqërisë “osmano-komuniste” ofron një kornizë analitike për të kuptuar persistencën e modeleve problematike të organizimit shoqëror në Shqipëri. Duke nxjerrë në pah vazhdimësinë strukturore përtej ndryshimeve sipërfaqësore ideologjike, ai ndihmon në shpjegimi pse, pavarësisht aspiratave për ndryshim, shoqëria shqiptare vazhdon të riprodhojë modele që favorizojnë individët e fortë përkundër institucioneve të forta.
Shoqëria osmano-komuniste shqiptare manifestohet përmes një sërë fenomenesh socio-psikologjike që kanë rrënjë të thella historike dhe vazhdojnë të formësojnë sjelljen individuale dhe kolektive. Kuptimi i këtyre diagnozave është thelbësor për ndërtimin e strategjive efektive për ndryshim shoqëror.
Kapërcimi i modelit osmano-komunist kërkon jo vetëm reforma institucionale, por edhe një transformim të thellë të perceptimeve, besimeve dhe sjelljes kolektive që kanë mbështetur këtë model për një kohë kaq të gjatë. Ndryshimi i këtij modeli nuk është thjesht çështje reformash teknike, por një transformim i thellë kulturor që kërkon kohë, përpjekje të vazhdueshme dhe një kuptim të qartë të dinamikave historike që e kanë formësuar. Kjo përfshin kultivimin e autonomisë psikologjike, rindërtimin e besimit social, dhe krijimin e narrativave të reja që inkurajojnë veprimin kolektiv dhe solidaritetin horizontal.
Natyra e rrënjosur thellë e këtyre fenomeneve socio-psikologjike na sugjeron se ndryshimi do të jetë i ngadaltë dhe do të kërkojë përpjekje të qëndrueshme ndër breza. Megjithatë, vetëdija për këto diagnoza dhe adresimi i tyre i drejtpërdrejtë përbën hapin e parë drejt një shoqërie që tejkalon trashëgiminë osmano-komuniste dhe ndërton institucione të forta demokratike të bazuara në besimin qytetar dhe veprimin kolektiv.
Autoironi – Autorë Klasikë Shqiptarë mbi Psikologjinë Shoqërore
Faik Konica (1875-1942)
“Shqiptari mendon për vete, por nuk e kupton se nuk mund të shpëtojë vetëm. Mungesa e veprimit të përbashkët është një nga të metat tona më të mëdha.”
— Faik Konica, “Shqiptarët në Rumani” (1897)
“Shqiptarët nuk kanë besim në forcat e tyre, por gjithnjë kërkojnë një mbështetës të huaj. Ata janë mësuar të jenë vasalë dhe e kanë të vështirë të mendojnë si njerëz të lirë.”
— Faik Konica, “Prej Sofrës së të Urtëve” (1900)
“Shqiptari lëvdon veten pa kufi, por njëkohësisht e përçmon kombin e vet. Ai është trim dhe i zgjuar, por shqiptarët e tjerë janë të paaftë. Kjo schizofreni e karakterit tonë kombëtar na bën të paaftë për tu zhvilluar.”
— Faik Konica
At Gjergj Fishta (1871-1940)
“Flakë e gjak’ për liri atdheu, Por për vedi krejt anmiq”
— At Gjergj Fishta, “Lahuta e Malcís”
“Përçamja për interesa të vogla familjare e fisnore na ka bërë pre të të huajve. Vetëm kur të kuptojmë se jemi një komb mbi të gjitha ndryshimet, mund të ecim përpara.”
— At Gjergj Fishta, “Gjuha Shqype” (1916)
“Shqiptari është kampion në fjalë, por i vogël në vepra. Ai premton male me ar, por jep kokrriza rëre.”
— At Gjergj Fishta
Fan S. Noli (1882-1965)
“Politika shqiptare është skllave e bajraktarizmit. Bajraktari nuk pyet për interesin e përgjithshëm por për forcimin e kullës së tij. Nga kjo sëmundje vuan edhe ‘demokracia’ jonë.”
— Fan S. Noli
“Shqiptari është mësuar të jetojë nën zgjedhë dhe ka humbur aftësinë për të marrë fatin në duart e veta. Ai di të luftojë kundër pushtuesit, por nuk di të ndërtojë.”
— Fan S. Noli
Branko Merxhani (1894-1981)
“Shqiptari nuk është qenie shoqërore, por një individualist i egër. Ai nuk di të punojë në grup, të sakrifikojë për interesin e përbashkët. Ky është problemi themelor i zhvillimit tonë shoqëror.”
— Branko Merxhani, “Përpjekja Shqiptare”
“Ne kemi adoptuar forma perëndimore, kushtetutë, parlament, por këto institucione janë si kostume të huaja mbi trupin tonë. Brendësia jonë shpirtërore mbetet arkaike, e lidhur me koncepte paramoderne.”
— Branko Merxhani
Ismail Kadare (1936-2024)
“Problemi nuk është vetëm autokracia politike që na është imponuar nga jashtë, por edhe ajo që kemi brendësuar, që kemi pranuar të jetojë brenda nesh.”
— Ismail Kadare, “Identiteti Evropian i Shqiptarëve” (2006)
“Qeshja cinike ishte mënyra e vetme si mund të mbijetoje mendërisht. Kur nuk mund të ndryshoje realitetin, të paktën mund ta tallësh atë në privatësinë e mendjes tënde.”
— Ismail Kadare, “Koncert në fund të dimrit”
Arshi Pipa (1920-1997)
“Nacionalizmi shqiptar është negativ; ai nuk përkufizon se çfarë jemi, por çfarë nuk jemi dhe kë urrejmë. Kjo është shenjë e një kompleksi inferioriteti kolektiv.”
— Arshi Pipa, “Stalinizmi Shqiptar” (1990)
“Totalitarizmi shtetëror funksionon sepse gjen terren të përshtatshëm në totalitarizmin familjar, në prirjen për të dominuar mbi tjetrin që është e ngulitur në kulturën tonë.”
— Arshi Pipa
Mitrush Kuteli (1907-1967)
“Shqiptari ka dy pamje: në publik është trim i madh, në shtëpi është i druajtur dhe i poshtër. Kur duhet të luftojë për veten, është luani vetë; kur duhet të luftojë për të tjerët, bëhet qengj.”
— Mitrush Kuteli
Sami Frashëri (1850-1904)
“Shqiptarët, kur shkojnë jashtë, bëhen ministra e gjeneralë, kur rrinë në vendin e tyre, nuk bëjnë dot as gjykatës të mirë të një kazaje.”
— Sami Frashëri, “Shqipëria – Ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” (1899)
Edith Durham (1863-1944)
“Shqiptarët janë veçanërisht të aftë për t’i mbrojtur institucionet e tyre të vjetra, por po aq të paaftë për të krijuar të reja. Ata mund të mbrojnë deri në vdekje një zakon të trashëguar, por nuk mund të organizojnë as edhe një komitet të thjeshtë.”
— Edith Durham, “High Albania” (1909)
Eqrem Çabej (1908-1980)
“Shqiptari është individualist për natyrë; kur nuk e dominojnë dot, ai dominon. Kur i detyrohet një autoriteti të jashtëm, ai zhdëmtohet duke qenë autoritar në sferën e tij.”
— Eqrem Çabej
Petro Marko (1913-1991)
“Ne jemi një popull i vogël me komplekse të mëdha. Këtë luftë ndërmjet madhështisë që pretendojmë dhe vogëlsisë që jemi, e zgjidhim zakonisht duke pretenduar se është faji i të tjerëve.”
— Petro Marko
